Nhật thực là một trong những hiện tượng thiên văn vô cùng kỳ thú và hùng vĩ. Hình ảnh bầu trời bỗng nhiên tối lại ngay giữa ban ngày và mặt trời thì biến mất đã từng khiến cho con người thời xưa phải sợ hãi. Vậy thực chất nhật thực là gì? Khi nào có nhật thực và tại sao sao hiện tượng này xảy ra?
Nhật thực là gì và khi nào thì xảy ra hiện tượng nhật thực?
Nhật thực là hiện tượng mặt trời bị che khuất bởi mặt trăng khi nhìn từ trái đất. Quỹ đạo chuyển động của mặt trăng quanh trái đất vốn là một mặt phẳng nghiêng so với quỹ đạo của trái đất quay quanh mặt trời nên hai mặt phẳng này sẽ cắt nhau tạo thành một giao tuyến. Hiện tượng Nhật thực chỉ xảy ra trong thời kỳ trăng mới khi mặt trăng đi qua giao tuyến này và nằm giữa trái đất với mặt trời, lúc này cả 3 thiên thể sẽ thẳng hàng với nhau trên cùng một mặt phẳng. Sự thẳng hàng này được các nhà thiên văn học gọi là syzygy.
Mặc dù kỳ trăng mới là điều kiện cần thiết để nhật thực xảy ra nhưng không phải mọi kỳ trăng mới đều có hiện tượng nhật thực. Nhật thực sẽ xảy ra ở thời kỳ trăng mới nếu có thêm điều kiện đủ. Điều kiện đó là khi mặt trăng mới diễn ra gần điểm mút mặt trăng. Điểm mút này là vị trí mà 2 mặt phẳng quỹ đạo “mặt trăng quay quanh trái đất” và “trái đất quay quanh mặt trời” gặp nhau.
Nếu như mặt trăng có quỹ đạo tròn hơn, gần trái đặt hơn và cùng nằm trong cùng một mặt phẳng quỹ đạo thì hiện tượng nhật thực có thể xuất hiện mỗi tháng một lần. Tuy nhiên do quỹ đạo của mặt trăng nghiêng nên hiện tượng nhật thực chỉ có thể xảy ra ít nhất là 2 và nhiều nhất là 5 lần trong một năm.
Có những loại nhật thực nào?
Mặt trăng quay quanh trái đất, trái đất quay quanh mặt trời đều theo quỹ đạo elip. Tại những vị trí khác nhau trên quỹ đạo, kích cỡ biểu biến của mặt trăng và mặt trời cũng sẽ thay đổi. Cụ thể khi mặt trăng ở gần điểm cận địa (gần với trái đất nhất) thì sẽ có kích thước lớn hơn mặt trời. Khi mặt trăng ở điểm viễn địa (xa nhất so với trái đất) thì sẽ có kích thước nhỏ hơn mặt trời. Chính vì vậy nên nếu hiện tượng nhật thực xảy ra sẽ được chia thành nhiều loại cụ thể như sau:
► Nhật thực toàn phần: Hiện tượng nhật thực toàn phần xảy ra khi mặt trăng hoàn toàn che lấp mặt trời và hình thành các vùng bóng tối trên bề mặt trái đất. Lúc này mặt trăng ở vị trí cận địa nên có kích cỡ lớn hơn nhiều lần so với mặt trời. Bạn có thể quan sát hiện tượng nhật thực toàn phần khi đứng ở đường di chuyển của vùng tối.
► Nhật thực một phần: Hiện tượng nhật thực một phần xảy ra khi mặt trăng, mặt trời và trái đất nằm trong mặt phẳng quỹ đạo nhưng không nằm tuyệt đối trên cùng một đường thẳng. Chính vì vậy mặt trăng chỉ có thể che lấp một phần mặt trời và hình thành các vùng nửa bóng tối trên bề mặt trái đất. Lúc này, mặt trăng cũng nằm ở vị trí cận địa như khi xảy ra hiện tượng nhật thực toàn phần.
► Nhật thực hình khuyên: Hiện tượng nhật thực hình khuyên xảy ra khi mặt trăng nằm ở vị trí viễn địa. Lúc này, mặt trăng sẽ nằm cùng với trái đất và mặt trời trên cùng một đường thẳng tuyệt đối. Tuy nhiên vì nằm ở điểm viễn địa nên kích thước của mặt trăng nhỏ hơn mặt trời và chỉ có thể che khuất vùng trung tâm của mặt trời. Chính vì vậy khi quan sát, chúng ta sẽ nhìn thấy một vành đai rực rỡ của mặt trời bao quanh mặt trăng. Trung bình, so với nhật thực toàn phần thì hiện tượng nhật thực hình khuyên xảy ra nhiều hơn.
► Nhật thực lai: Nhật thực lai là hiện tượng mà nhật thực hình khuyên chuyển thành nhật thực toàn phần. Đây là một kiểu trung gian mà có thể ở một điểm trên trái đất quan sát thấy là nhật thực toàn phần nhưng tại điểm khác lại là nhật thực hình khuyên.
Cách quan sát hiện tượng nhật thực
Nhật thực có thể nói là một hiện tượng thiên nhiên rất độc đáo nên được rất nhiều người mong đợi. Tuy nhiên việc quan sát trực tiếp hiện tượng này bằng mắt thường sẽ rất nguy hiểm. Vậy nên để có thể quan sát toàn bộ hiện tượng nhật thực, bạn cần lưu ý:
► Sử dụng kính lọc chuyên dụng hoặc kính lọc mặt trời để quan sát.
► Không nên sử dụng kính râm, phim chụp X-quang hoặc các loại đĩa mềm vì những vật này chỉ làm giảm độ sáng chứ không ngăn được các tia bức xạ gây hại cho mắt.
► Có thể sử dụng một tấm bìa để hứng ảnh của Mặt Trời qua một chiếc ống nhòm hay kính thiên văn nhỏ, hoặc khoét một lỗ tròn nhỏ lên tấm bìa rồi quan sát ảnh của Mặt Trời khi chiếu xuyên qua lỗ tròn đó trên mặt đất.
Sau khi tham khảo những thông tin trên, chắc hẳn bạn đã biết nhật thực là gì? Tại vì sao có hiện tượng nhật thực và hiện tượng này xuất hiện khi nào? Bên cạnh đó khi hiện tượng nhật thực xuất hiện, bạn nên quan sát đúng cách để không gây ra những ảnh hưởng xấu cho đôi mắt. Cảm ơn các bạn đã quan tâm và theo dõi bài viết!
