Kinh doanh đa cấp là một mô hình phân phối hàng hóa từng gây nhiều tranh cãi không chỉ tại Việt Nam mà còn trên phạm vi toàn cầu. Về lý thuyết, đây là một hình thức kinh doanh hợp pháp, được pháp luật công nhận nếu được triển khai đúng cách và minh bạch. Tuy nhiên, thực tế tại Việt Nam đã ghi nhận nhiều trường hợp doanh nghiệp lợi dụng mô hình này để lừa đảo, huy động vốn trái phép hoặc gây thiệt hại cho người tham gia, từ đó khiến dư luận có cái nhìn tiêu cực và đầy nghi ngại. Vậy thực sự kinh doanh đa cấp là gì? Pháp luật Việt Nam định nghĩa mô hình này ra sao và những đặc điểm nào khiến nó dễ bị hiểu lầm hoặc lợi dụng? Cùng tìm hiểu chi tiết trong bài viết này!
Kinh doanh đa cấp là gì?
Kinh doanh đa cấp (tên tiếng Anh: Multi-level Marketing – MLM) là một hình thức bán hàng trực tiếp mà trong đó người tham gia không chỉ kiếm thu nhập từ việc bán sản phẩm mà còn từ việc giới thiệu người khác tham gia vào mạng lưới. Họ sẽ nhận được hoa hồng, tiền thưởng hoặc lợi ích kinh tế khác dựa trên doanh số bán hàng của chính mình và của những người do họ tuyển dụng.
Điểm đặc trưng của mô hình này là tạo thành một hệ thống phân phối nhiều tầng (nhiều cấp), trong đó mỗi người vừa là người tiêu dùng, người bán hàng vừa là người phát triển mạng lưới. Hệ thống này thường phát triển theo hình thức nhánh hoặc cây, lan tỏa rộng theo chiều dọc.
Đặc điểm của kinh doanh đa cấp
Kinh doanh đa cấp có một số đặc điểm nhận diện rõ rệt so với các mô hình kinh doanh truyền thống.
- Bán hàng trực tiếp: Đây là hình thức phân phối sản phẩm không thông qua hệ thống bán lẻ truyền thống như đại lý hay siêu thị. Thay vào đó, hàng hóa được bán trực tiếp từ công ty hoặc người tham gia đến tay người tiêu dùng cuối cùng thông qua mạng lưới cá nhân.
- Cơ chế trả thưởng theo nhiều cấp: Người tham gia được hưởng hoa hồng không chỉ từ doanh số bán hàng cá nhân mà còn từ doanh số của những người mà họ đã giới thiệu (tuyến dưới) và cả những cấp tiếp theo trong hệ thống. Cơ chế này tạo động lực mở rộng mạng lưới.
- Khuyến khích kết hợp tiêu dùng và tuyển dụng: Người tham gia thường được khuyến khích vừa sử dụng sản phẩm, vừa mời người khác tham gia vào hệ thống. Việc này giúp mở rộng mạng lưới tiêu dùng và tăng khả năng nhận hoa hồng từ nhiều tầng khác nhau.
Sự khác biệt giữa kinh doanh đa cấp và mô hình kim tự tháp
Một trong những nhầm lẫn phổ biến hiện nay là đánh đồng kinh doanh đa cấp hợp pháp với mô hình kim tự tháp (một hình thức lừa đảo tài chính bị pháp luật nghiêm cấm). Thực chất, hai mô hình này có sự khác biệt căn bản:
- Kinh doanh đa cấp hợp pháp: Mô hình này tập trung vào việc phân phối sản phẩm hoặc dịch vụ thực sự có giá trị đến tay người tiêu dùng với thu nhập chủ yếu đến từ việc bán hàng. Người tham gia được hưởng hoa hồng dựa trên doanh số bán sản phẩm của chính mình và của hệ thống tuyến dưới, theo quy định minh bạch.
- Mô hình kim tự tháp (hay còn gọi là mô hình kinh doanh đa cấp biến tướng): Không dựa vào giá trị sản phẩm mà mô hình này lấy việc tuyển người để nộp tiền tham gia làm trung tâm. Hoa hồng được trả chủ yếu từ nguồn tiền của người mới tham gia chứ không phải từ hoạt động kinh doanh sản phẩm. Do không tạo ra giá trị thật, mô hình kinh doanh đa cấp biến tướng sớm sụp đổ khi không còn người mới tham gia, gây thiệt hại lớn cho những người ở tầng dưới.
Các loại mô hình đa cấp hiện nay
Trong quá trình phát triển, kinh doanh đa cấp đã hình thành nhiều mô hình hoạt động khác nhau nhằm phù hợp với từng chiến lược phân phối sản phẩm và tạo động lực cho người tham gia. Dưới đây là một số loại mô hình đa cấp phổ biến hiện nay:
- Mô hình nhị phân (Binary Plan): Người tham gia chỉ có thể xây dựng hai nhánh tuyến dưới trực tiếp. Thu nhập thường được tính dựa trên sự cân bằng doanh số giữa hai nhánh. Mô hình này tạo động lực phát triển cả hai nhánh đồng đều nhưng có thể gây áp lực nếu một nhánh yếu hơn.
- Mô hình ma trận (Matrix Plan): Hệ thống giới hạn số lượng người tham gia mỗi tầng (ví dụ: 3 x 3, tức 3 người trong 3 tầng đầu). Khi đạt giới hạn, người mới sẽ được “đẩy” xuống tuyến dưới của người khác. Mô hình này khuyến khích hỗ trợ lẫn nhau nhưng có thể giới hạn thu nhập nếu không mở rộng được hệ thống.
- Mô hình nén tầng (Unilevel Plan): Người tham gia có thể giới thiệu không giới hạn số lượng tuyến dưới trực tiếp nhưng thu nhập thường được tính trong một số tầng nhất định (ví dụ: 5 tầng đầu). Mô hình này đơn giản, dễ quản lý và phổ biến trong các công ty uy tín.
- Mô hình phân tầng theo doanh số (Stairstep Breakaway): Người tham gia được thăng cấp dựa trên doanh số cá nhân và nhóm. Khi đạt mức doanh số nhất định, họ có thể “tách nhóm” và được tính hoa hồng riêng biệt như một đơn vị độc lập. Mô hình này đòi hỏi năng lực quản lý và phát triển nhóm mạnh mẽ.
Ví dụ một số công ty kinh doanh đa cấp hợp pháp hiện nay
Hiện nay, trên thị trường Việt Nam và thế giới có nhiều công ty hoạt động theo mô hình kinh doanh đa cấp, trong đó có những doanh nghiệp được cấp phép hợp pháp và có uy tín lâu năm, bên cạnh một số trường hợp từng gây tranh cãi vì hoạt động không minh bạch.
1. Amway
Amway được biết đến như một trong những doanh nghiệp tiên phong trong lĩnh vực bán hàng đa cấp toàn cầu. Tại Việt Nam, Amway được cấp phép hoạt động chính thức vào năm 2008 và là một trong những doanh nghiệp đầu tiên tuân thủ đầy đủ các quy định về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp của Bộ Công Thương. Công ty phân phối đa dạng các sản phẩm thuộc các nhóm chính như:
- Chăm sóc sức khỏe (nhãn hiệu Nutrilite – thực phẩm bổ sung dinh dưỡng có nguồn gốc từ thực vật, được trồng hữu cơ theo tiêu chuẩn nghiêm ngặt).
- Chăm sóc cá nhân và làm đẹp (nhãn hiệu Artistry với các dòng mỹ phẩm dưỡng da, trang điểm cao cấp).
- Sản phẩm gia dụng như máy lọc nước eSpring, hệ thống lọc không khí Atmosphere Sky.
Mô hình của Amway tập trung vào việc tạo dựng cộng đồng người tiêu dùng trung thành và xây dựng mạng lưới phân phối rộng khắp thông qua đào tạo, hội thảo và các hoạt động hỗ trợ chuyên nghiệp. Tất cả các chính sách trả thưởng, chiết khấu và hoàn trả sản phẩm đều được công khai, minh bạch.
2. Herbalife
Herbalife là một công ty dinh dưỡng toàn cầu có trụ sở tại Los Angeles (Hoa Kỳ), được thành lập từ năm 1980. Công ty chuyên cung cấp các sản phẩm hỗ trợ quản lý cân nặng, dinh dưỡng thể thao, sức khỏe tim mạch và chăm sóc cá nhân. Herbalife có mặt tại Việt Nam từ năm 2009 và cũng nằm trong danh sách các công ty bán hàng đa cấp được cấp phép hoạt động bởi Bộ Công Thương.
Các dòng sản phẩm chủ lực của Herbalife tại Việt Nam bao gồm:
- Bột thay thế bữa ăn (F1 Shake).
- Thực phẩm bổ sung vitamin và khoáng chất (F2, F3).
- Sản phẩm kiểm soát cân nặng.
- Thực phẩm bổ sung cho người luyện tập thể thao.
Herbalife hoạt động theo mô hình bán hàng đa cấp qua mạng lưới cá nhân, khuyến khích người dùng trải nghiệm sản phẩm trước, sau đó giới thiệu cho bạn bè, người thân. Công ty thường xuyên tổ chức các buổi hội thảo về sức khỏe, dinh dưỡng và phát triển cá nhân nhằm duy trì sự gắn kết với cộng đồng người tiêu dùng và nhà phân phối.
Kinh doanh đa cấp là cơ hội hay rủi ro? Câu trả lời phụ thuộc rất nhiều vào cách vận hành của doanh nghiệp và nhận thức của người tham gia. Về bản chất, mô hình bán hàng đa cấp không xấu, thậm chí còn được xem là một trong những phương thức phân phối hàng hóa hiệu quả, giúp sản phẩm tiếp cận trực tiếp người tiêu dùng và tạo thêm cơ hội thu nhập cho nhiều người.
Tuy nhiên, vấn đề nảy sinh khi mô hình này bị lợi dụng một cách sai lệch. Kinh doanh đa cấp biến tướng thường gắn liền với các chiêu trò thổi phồng lợi nhuận, tuyển dụng ồ ạt và chú trọng việc lôi kéo người mới thay vì tập trung vào giá trị thực của sản phẩm. Những hành vi này không chỉ khiến nhiều người rơi vào bẫy tài chính mà còn làm xấu đi hình ảnh của ngành đa cấp trong mắt công chúng.
Do đó, việc nâng cao nhận thức của người dân cùng với tăng cường quản lý từ phía nhà nước chính là yếu tố then chốt để bảo vệ cộng đồng khỏi các hệ lụy không mong muốn. Qua bài viết của Phương Nam 24h, hy vọng bạn đọc đã có cái nhìn rõ ràng hơn về mô hình này từ tiềm năng phát triển đến những cảnh báo cần thiết trước nguy cơ kinh doanh đa cấp biến tướng.
